Een wereldwijde beweging voor de Rechten van Moeder Aarde

Deel 2: Het zaad voor een Wereldwijde beweging voor Moeder Aarde is gezaaid…

door Marja de Vries, september 2017 (zie hier deel 1, zie hier deel 3)

 

De beweging voor het instellen van de Rechten van de Natuur maakt het mogelijk om onszelf opnieuw te definiëren. (…) Het is een zaadje dat gezaaid is en dat veel potentieel heeft. (…) Het is een klein zaadje dat ik zie uitgroeien in een prachtige boom met veel taken. Laten we het verzorgen, water geven en omarmen.”
= Dr. Vandana Shiva, 2014 (1)

Het ontstaan van een  ‘Wereldwijde beweging voor Moeder Aarde’
Het zaadje in de vorm van de voorlopige tekst van de Universele Verklaring van de Rechten van Moeder Aarde, die op de Wereld Volksconferentie in april 2010 in Bolivia is opgesteld (zie deel  1 van dit artikel) is gezaaid en sindsdien is er een ‘Wereldwijde Volksbeweging voor Moeder Aarde’ aan het ontstaan. Als een volksdocument dat het resultaat was van het samenvloeien van de verschillende bijdragen van inheemse volken, kleinschalige boeren, wetenschappers, ethische groepen en juristen vanuit vele landen, lijkt deze Universele Verklaring de grenzen tussen de verschillende bewegingen, belangenorganisaties en culturen op te lossen. De Universele Verklaring van de Rechten van Moeder Aarde verenigt in de huidige situatie waarin internationale handelsverdragen corporaties het recht geven om regeringen juridisch aan te klagen en de internationale afspraken rond de klimaatverandering niet toereikend zijn, iedereen die tot het inzicht is gekomen dat er dringend iets anders nodig is.
Het inzicht dat we er alleen in slagen om oplossingen te vinden voor de fundamentele kwesties waarmee we op dit moment geconfronteerd, als we de Rechten van de Natuur om gezond te zijn en te floreren erkennen en onze relatie met de natuur op alle niveaus van het leven ingrijpend te veranderen, vormt de basis voor een gemeenschappelijke alternatieve visie van deze Wereldwijde Volksbeweging voor Moeder Aarde. Dat maakt het mogelijk om op alle niveaus, van lokale gemeenschappen tot aan de VN, de krachten van organisaties van Inheemse volken, natuurbeschermingsorganisaties, mensenrechtenbewegingen, bewegingen voor landrechten in India, de internationale bewegingen voor het recht op water, milieu- en sociale activisten en de klimaatbeweging te bundelen in een hedendaagse wereldwijde burgerrechtenbeweging voor het milieu. Op dit moment, nu het voortbestaan van het leven zelf bedreigd wordt, zet de snel groeiende Wereldwijde Volksbeweging voor Moeder Aarde zich in voor deze fundamentele sociale verandering.
Het erkennen van van de Rechten van de Natuur betekent niet het einde van al het menselijk gebruik van de natuur. In plaats daarvan plaatst het de activiteiten van mensen in de context van een gezonde relatie, waarbij onze acties de balans van het systeem waarvan we afhankelijk zijn niet bedreigt, maar we er zorg voor dragen dat dat onze acties niet verstorend zijn voor het vermogen van ecosystemen en planten- en dierensoorten om te gedijen. Het juridisch erkennen van de Rechten van Moeder Aarde of van de natuur in de wetgeving van een gemeente, land of internationale organisatie wordt  gezien als een dringende, zeer belangrijke en essentiële eerste stap. Het is een eerste stap van een veel omvangrijker sociale en culturele transformatie, die uiteindelijk het creëren van een Aarde gemeenschap tot doel heeft. Dat wil zeggen het ontwikkelen van vormen van Aarde democratie op regionaal, nationaal en wereldniveau die het geheel van het leven in beschouwing nemen en niet slechts het menselijk deel van het geheel. Daarvoor is een complete transformatie nodig van het bestaande antropocentrische westerse wereldbeeld en op basis daarvan een geheel andere relatie van de mens met de natuur en volledig andere manieren van organisatie en bestuur op alle niveaus.

De erkenning van de Rechten van Moeder Aarde stelt het antropocentrische wereldbeeld en ook de daarop gebaseerde houding ten opzichte van de natuur en alles wat leeft ter discussie. Terwijl bij het ontstaan van deze Wereldwijde beweging de termen ‘Rechten van Moeder Aarde’ en ‘Rechten van de Natuur’ regelmatig als synoniem worden gebruikt, verwijzen ze niet precies naar hetzelfde. Het begrip ‘Rechten van de Natuur’ heeft nog een associatie met het antropocentrische wereldbeeld, terwijl het begrip ‘Rechten van Moeder Aarde’ gebaseerd is op een holistisch wereldbeeld, dat wil zeggen op een wereldbeeld dat uitgaat van het geheel en waarbij Moeder Aarde niet alleen de natuur, maar ook ons mensen als onderdeel van dat geheel betreft. Pablo Solon, voormalig ambassadeur van de Plurinationale Staat van Bolivia bij de Verenigde Naties, legt het verschil zo uit: “Moeder Aarde is het geheel, terwijl de natuur een deel van het geheel is. De rechten van de natuur betreffen de erkenning van rechten van de niet-menselijke onderdelen van het systeem Aarde. De rechten van Moeder Aarde, daarentegen streven er naar om een nieuw soort rechten voor alles en iedereen te creëren, waarbij er duidelijke verschillen zijn overeenkomstig de karakteristieken van ieder onderdeel van het systeem Aarde, maar waarbij we de scheiding tussen mensen en de natuur willen overstijgen, zodat we het antropocentisme achter ons kunnen laten.” (2)
Het loslaten en kunnen overstijgen van het bestaande dominante antropocentrische wereldbeeld en het veranderen van onze relatie met de natuur is voorwaarde om alternatieve samenlevingen op te kunnen bouwen, en zelfs om ons een beeld te kunnen vormen van een nieuwe Aarde gemeenschap. 
Het werkelijk vormen van een Aarde gemeenschap vraagt om de acceptatie van de realiteit dat de mensheid bestaat in gemeenschap – zowel in gemeenschap met andere mensen als ook al een integraal onderdeel van de natuurlijke gemeenschap – zonder daarbij dominant te willen zijn. Een actief onderdeel van deze Wereldwijde Volksbeweging voor Moeder Aarde zijn betekent in feite de belichaming van dit voor velen van ons nieuwe, maar in feite eeuwenoude holistisch wereldbeeld, waarbij de Rechten van de Natuur de context zijn geworden voor onze gemeenschappelijke toekomst. Een toekomst van samenlevingen die floreren in harmonie met de natuur en die sociaal rechtvaardig en spiritueel vervullend zijn. En hierbij is het wettelijk erkennen van de Rechten van Moeder Aarde een belangrijke eerste stap. “Omwille van de toekomstige generaties van de mensheid en voor de overleving van de wereld zoals we die kennen,” schrijft Tom  B. K. Goldtooth, “ is een nieuw wettelijk vastgelegd paradigma nodig dat de relatie en de verantwoordelijkheden van de mensheid ten opzichte van de heiligheid van Moeder Aarde en de wereld van de natuur herdefinieert.” (3)
In dit tweede deel van mijn artikel zal ik beschrijven wat er zoals de afgelopen jaren aan initiatieven zijn ontstaan om de natuur te beschermen door de inherente rechten van de natuur juridisch te erkennen.


Het wettelijk erkennen van de Rechten van de Natuur als essentiële eerste stap
Vijf maanden na de opstelling van de Universele Verklaring werd in september 2010 de Global Alliance for the Rights of Mother Earth opgericht. Deze Global Alliance is een netwerk van organisaties en individuen, “… wetenschappers, juristen, economen, inheemse leiders, auteurs, spirituele leiders, leiders uit het bedrijfsleven, politici, acteurs, huisvaders en huismoeders, studenten en activisten, mensen uit alle delen van de samenleving en uit meer dan 100 landen in Noord en Zuid Amerika, Afrika, Europa, Azië en Australië die er naar streven om onze menselijke relatie met de planeet te transformeren.” (4) De organisatie zet zich op vele manieren in om het idee van de Rechten van de Natuur uit te dragen als een idee waarvoor de tijd aangebroken is, en streeft er naar om de internationale activiteiten van de honderden organisaties die zich achter de Universele Verklaring voor de Rechten van Moeder Aarde hebben geschaard, te coördineren.
De Global Alliance beschouwt het erkennen, respecteren en wettelijk af kunnen dwingen van de Rechten van de Natuur zowel als de eerste stap en tegelijkertijd ook als het wezenlijke keerpunt en als de meest transformatieve actie die de mensheid op dit moment kan ondernemen om een duurzame toekomst voor iedereen te creëren. (5)
De bestaande juridische systemen in de meeste landen weerspiegelen het antropocentrische wereldbeeld. In dit wereldbeeld staan mensen bij alles centraal en worden ze beschouwd als superieur aan alle andere wezens en elementen die deel zijn van de Aarde. Vanuit dit perspectief worden mensen en natuur gezien als twee verschillende en van elkaar gescheiden categorieën en bestaat de natuur hoofdzakelijk voor het gebruik door menselijke samenlevingen. In de wetgeving gebaseerd op dit wereldbeeld staat het eigendomsrecht van personen en corporaties centraal en heeft  de natuur geen rechten. De westerse economie is ook geworteld in deze visie, met als gevolg dat alles kan worden gedolven, getransformeerd en tot handelswaar gemaakt.
Bestaande milieuwetgeving is ook op dit wereldbeeld gebaseerd en is daarom in de praktijk te beperkt om in de huidige situatie daadwerkelijk de natuur te beschermen. In de huidige situatie moet een persoon namelijk bewijzen dat hij of zij zelf schade heeft ondervonden door bijvoorbeeld houtkap, vervuiling van een rivier of het aftappen van grondwater, om een rechtszaak te kunnen beginnen die tot doel heeft om de natuur te beschermen. Als iemand kan bewijzen zelf schade te hebben opgelopen, dan wordt die schade vergoed aan die persoon, maar niet aan het ecosysteem dat vernietigd is. Na de BP olieramp bijvoorbeeld bleek de enige schade, die op grond van het juridische systeem in aanmerking kwam voor compensatie, de financiële schade te zijn die mensen hadden geleden omdat zij het ecosysteem van de Mexicaanse Golf niet meer konden gebruiken. (6)

Om in staat te zijn om de natuur daadwerkelijk te beschermen, is het nodig om het eigendomsrecht, in het bijzonder het eigendomsrecht van grote bedrijven, te verkleinen. Het creëren van een systeem van jurisprudentie (rechtsfilosofie) die de natuur ziet en behandelt als een fundamentele rechtspersoon - en dus door het opnemen van de Rechten van Moeder Aarde in de wetgeving - kunnen de rechten van ecosystemen legaal erkend worden. Wanneer de Rechten van Moeder Aarde in een wetsysteem zijn opgenomen, heeft een rivier het recht om gezond te zijn en te stromen, hebben vissen en andere diersoorten in een rivier het recht om zich voor te planten en te ontwikkelen en hebben de flora en fauna die afhankelijk zijn die rivier het recht om te floreren.
Het opnemen van de Rechten van de Natuur in de wet heeft tot doel om er voor te zorgen dat wanneer er schade aangebracht wordt aan een ecosysteem, dat ecosysteem wettig recht heeft op herstel van die schade en daarom vertegenwoordigd kan worden in een rechtszaak. Dit betekent dat iedereen die bewust of onbewust schade toe brengt aan een ecosysteem daarvoor juridisch aansprakelijk kan worden gesteld. Dat maakt het – althans in theorie – juridisch mogelijk om de Rechten van de Natuur ook wettelijk af te dwingen om zo ecosystemen te kunnen beschermen tegen de voortgaande vernietiging door extractie bedrijven en internationale corporaties.
Het idee is dat dit in de loop der tijd een algemeen onderdeel  zal worden van hoe we denken over de relatie tussen mensen en er toe zal leiden om respect voor de natuur een onderdeel te maken van de manier waarop we leven op basis van onze innerlijke motivatie en niet omdat een wet ons verteld dat we dat moeten doen.
Inmiddels – in 2017 - zijn de Rechten van de Natuur opgenomen in de wetgeving van verschillende gemeenten in de USA, in de grondwet van Ecuador, in een speciale wet in Bolivia en zijn in Nieuw Zeeland, India en Colombia de rechten van een rivier en andere ecosystemen in de wet opgenomen.


Opname in de grondwet van Ecuador
Zoals ik in deel 1 al vermelde nam Ecuador als eerste land al in 2008 de Rechten van Moeder Aarde op in de grondwet. Aanvankelijk was het ook in Ecuador net zoals bij vrijwel alle wetgeving alleen mogelijk om een rechtszaak te beginnen met als doel om de natuur te beschermen, als aangetoond kan worden dat een menselijk individu, die een relatie heeft met die natuur, door een bepaalde actie schade ondervindt. Dat kan vrij lastig zijn en in het gunstigste geval krijgt die persoon een schadevergoeding zonder dat de schade aan de natuur hersteld hoeft te worden.  
De revolutionare stap om de Rechten van Moeder Aarde op te nemen in de grondwet, was duidelijk voortgekomen uit het wereldbeeld van de Inheemse volken van Ecuador. In het voorwoord van de grondwet wordt dat wereldbeeld zo weerspiegeld: “Wij, vrouwen en mannen, het soevereine volk van Ecuador erkennen onze eeuwenoude wortels, die gevormd zijn door vrouwen en mannen van verschillende volken, wij vieren de natuur, Pacha Mama (Moeder Aarde) waar we een onderdeel van zijn en die van levensbelang is voor ons bestaan… [Wij] besluiten hierbij om een nieuwe vorm van openbaar samenleven op te bouwen in diversiteit en in harmonie met de natuur met als doel de goede manier van leven, sumac kawsay (Living well).” (7)

De grondwet beschrijft de specifieke rechten van de natuur als volgt: Artikel  71: De Natuur, of Pacha Mama, waar het leven wordt voortgebracht en plaatsvindt, heeft het recht op integraal respect om te bestaan en het handhaven en regenereren van haar levenscycli, haar structuren, functies en evolutionaire processen. Alle personen, gemeenschappen, volken en landen kunnen een beroep doen op openbare authoriteiten om de rechten van de natuur af te dwingen. Artikel  72:  De Natuur heeft het recht om hersteld te worden. Dit herstellen staat los van de verplichting van de staat, individuen of rechtspersonen om individuen en gemeenschappen, die afhankelijk zijn van aangetaste natuurlijke systemen, te compenseren. Artikel  73: De Staat zal preventieve en beperkende maatregelen instellen bij activiteiten die zouden kunnen leiden tot het uitsterven van soorten, de vernietiging van ecosystemen en het permanent veranderen van natuurlijke cycli. De introductie van organismen en organisch en inorganisch material dat definititief de genetische eigenschappen van het land zouden kunnen veranderen is verboden.(8)

Met deze wetgeving van Ecuador kunnen mensen nu een rechtzaak beginnen namens het ecosysteem zonder dat er een relatie hoeft te bestaan met direct menselijke schade. Deze ingrijpende verandering in de wetgeving, waarbij de status van natuur verandert van iets dat slechts wordt beschouwd als bezit, in een entiteit met rechten, is in principe een enorme vooruitgang bij het beschermen van de Aarde. (9)
Echter de praktijk is voorlopig complexer, niet alleen omdat de grondwet van Ecuador niet vermeldt hoe deze rechten afgedwongen kunnen worden, maar ook omdat er bestaande wetten in Ecuador zijn die in strijd zijn met de artikelen in de grondwet over de Rechten van de Natuur. (10) De Rechten van de Natuur blijken namelijk ondergeschikt te zijn aan de principles van nationale ontwikkeling. Op basis daarvan zijn de natuurlijke hulpbronnen het bezit van de staat en kan de staat besluiten om die te exploiteren als dat van nationaal belang geacht wordt, zolang als het maar de daardoor benadeelde gemeenschappen ‘raadpleegt.’ Echter de staat is niet verplicht om zich te houden aan de uitkomst van de raadpleging van deze gemeenschappen. Hierdoor is er een grote maas in de wet wat betreft de volledige bescherming van de natuurgebieden en de mensen die daar binnen leven en hangt de toepassing van de rechten van de natuur in grote mate af van de bereidheid van de regering. En de huidige situatie is dat Ecuador nog steeds afhankelijk is van de opbrengst van extractive industrie. (11)
In dat kader citeert de Ecuadoriaanse econoom en politicus, Alberto Acosta, in zijn artikel ‘Ecuador’s Challenge: Rights of Mother Earth or the Continued Colonization of Nature’, het standpunt van Rafael Correa, president van Ecuador, in 2009 als volgt: “We zullen de Wet op de Mijnbouw niet veranderen, omdat de verantwoorde ontwikkeling van de mijnbouw fundamenteel is voor de vooruitgang van het land. We kunnen niet als bedelaars op een zak goud gaan zitten.” (12)
Toch is het opnemen van de rechten van de natuur in de grondwet van Ecuador een belangrijke stap bij het veranderen van de wetgeving zo dat ook de natuur daarin opgenomen wordt. Allereerst heeft Ecuador door het opnemen van de Rechten van de Natuur in de grondwet dit idee wereldwijd in beeld gebracht als oplossing voor de huidige crisis. Op die manier heeft het een belangrijke rol gespeeld bij de opstelling van de Universele Verklaring voor de Rechten van Moeder Aarde.
Bovendien heeft het inmiddels in Ecuador al wel tot een allereerste overwinning geleid. Geïnspireerd door de Rechten van de Natuur besloot het Proviciale Hof van Loja in maart 2011 dat de provinciale overheid van Loja met de gevolgen van een wegverbredingsproject het recht op gezond functioneren en stromen van de Vilvabamba rivier had geschonden en dat dat hersteld diende te worden. (13) Daarnaast citeerde rechter Pineda Cordero in een situatie op de Galapagos eilanden de rechten van de natuur uit de grondwet bij het besluit, dat wegwerkzaamheden moesten stoppen tot een overheidplan was opgesteld dat de bescherming van de habitat van de iguana en andere soorten garandeerd. (14)
Maar er is nog een lange weg te gaan. “Het zal niet makkelijk zijn om Rechten van Moeder Aarde transformaties in Ecuador ondanks de opname in de grondwet uit te laten kristalliseren,” schrijft Alberto Acosta, “en we weten dat de erkenning daarvan op wereldniveau zelfs nog complexer is. Rechten van de Natuur tasten de privileges van de machtcirkels aan – die zullen al het mogelijke doen om te proberen om dit proces van bevrijding te stoppen. Toch is het de plicht van ons allen om ons een beschaving voor te stellen die boven de eindeloze kapitalistische exploitatie van de natuur uitstijgt." (15)


De situatie van de Plurinationale Staat van Bolivia
De situatie in Bolivia was enigszins anders van in Ecuador. De inheemse bevolking, de boerenbevolking en de vakbonden wilden als onderdeel van een juridisch-politiek dekolonisatieproces af van de erfenis van een mono-culturele en homogeniserend staatsmodel. In plaats van het neoliberale economische systeem en de sociale ongelijkheid wilden ze de staat opnieuw vormgeven, te beginnen met een nieuwe grondwet. Toen in 2006 Evo Morales aantrad als eerste inheemse president in Bolivia en als eerste inheems staatshoofd in Latijns Amerika, werkte hij hard aan zo’n radicale nieuwe grondwet, waarbij ook hier het inheemse wereldbeeld een belangrijke rol speelde.
De nieuwe grondwet, die in 2009 werd aangenomen, definieert de nieuwe politieke staat Bolivia als de ‘Plurinationale Staat van Bolivia’, erkent de culturele diversiteit en de rechten van de inheemse volken. In het voorwoord van de nieuwe grondwet staat dat Bolivia opnieuw is gesticht “met de kracht van onze Pacha Mama”, dus ook  de inheemse visie op de natuur heeft een belangrijke rol gespeeld bij het creëren van de nieuwe politieke staat. (16) Terwijl de Rechten van Moeder Aarde niet zo expliciet genoemd worden in de nieuwe grondwet, zoals in Ecuador, maakt de grondwet van Bolivia het wel voor iedereen mogelijk om de natuur legaal te verdedigen: “… ieder persoon, in naam van zichzelf of namens een groep, heeft het recht om legale stappen te ondernemen on milieurechten te verdedigen.” (17)
Het erkennen van de Rechten van Moeder Aarde was voor Evo Morales niet iets dat in de eerste plaats van belang was op nationaal niveau. Voor hem was het iets dat in het kader van de wereldwijde klimaatverandering vooral van internationale belang was als onderdeel van een gezamenlijke lange termijn visie. Hij zag de wereldwijde erkenning van de Rechten van Moeder Aarde als de enige echte oplossing voor de wereldwijde klimaatcrisis en dat was het dan ook waar hij zich aanvankelijk voor inzette.  Daarom ook besloot hij na het teleurstellende klimaatovereg eind 2009 in Kopenhagen om in april 2010 de Wereld Volksconferentie over Klimaatverandering en de Rechten van Moeder Aarde in Cochabamba in Bolivia te organiseren en om daar gezamenlijk de ‘Universele Verklaring van de Rechten van Moeder Aarde’ op te stellen en aan te nemen. (zie voor de tekst )
De ‘Wet van Moeder Aarde’
Na deze gedenkwaardige bijeenkomst spande hij zich vervolgens ook in om de Rechten van Moeder in de Boliviaanse wetgeving vast te leggen met als resultaat dat eind 2010 de ‘Wet van Moeder Aarde’ als Wet 71 van de Plurinationale Staat van Bolivia werd aangenomen. Later werd deze wet omgedoopt tot het ‘Raamwerk Wet van Moeder Aarde en Integrale Ontwikkeling naar Living Well.’ Deze wet weerspiegelt veel aspecten van de Universele Verklaring voor de Rechten van Moeder Aarde, zoals een aantal rechten voor de natuur en alles wat leeft – het recht op leven, het recht op bestaan, op zuiver water, heldere lucht, om vrij te zijn van giftige en radioactive vervuiling, een verbod op genetische modificatie en ook de vrijheid van verstoring door mega-infrasctructuur en ontwikkelingsprojecten die de balans van ecosystemen en lokale gemeenscahppen verstoren. (18)
“De belangrijkste vernieuwing van de Boliviaanse Wet voor de Rechten van Moeder Aarde,” schrijft Pablo Solon, “is dat er een Ombusdman van Moeder Aarde (Defensoría de la Madre Tierra) in opgenomen is, wiens taak het zou zijn om toe te zien op de naleving en uitvoering van deze rechten.” Echter, deze Ombusdman van Moeder Aarde is tot op heden (2017) in Bolivia nog niet benoemd. (19)
De toepassing in de praktijk van zowel de nieuwe grondwet als van de ‘Wet van Moeder Aarde’ blijkt niet echt eenvoudig, onder andere omdat het idee om de Rechten van de Natuur wettig te beschermen vooralsnog ook in Bolivia niet overeenkomt met de economische realiteit van het land. Op dit moment is namelijk een belangrijk deel van het bruto binnenlands product gebaseerd is op de inkomsten uit mijnbouw. (20) Dat heeft alles te maken met de geschiedenis van Bolivia. Sinds de Spanjaarden in de 16e eeuw zilver in Bolivia vonden, is de geschiedenis van het land verbonden geweest met de uitbuiting van de bevolking en exploitatie van de aanwezige grondstoffen ten gunste van de industialisatie en verrijking van de rijkste landen. Het is niet eenvoudig om deze historisch structurele afhankelijkheid van de inkomsten van de extractie en export van onverwerkte grondstoffen, niet alleen uit de traditionele mijnbouw maar ook uit de industriële landbouw, bosbouw en visserij af te bouwen. Daarnaast heeft de Plurinationale Staat van Bolivia te maken met een sterke oppositie, onder andere vanuit de mijnbouw en industriele landbouw ondernemingen, tegen iedere economische wet die een mogelijke bedreiging vormt voor hun winsten. Wat hun betreft blijft de ‘Wet van Moeder Aarde’ slechts een visionaire maar verder betekenisloze verklaring. (21)
Op de korte termijn heeft Bolivia nog niet definitief gebroken met de koloniale en kapitalistische erfenis van het extractivisme, maar is zelfs de strategie voor economische ontwikkeling op korte termijn geweest om de afhankelijkheid van de extractie economie te vergroten. (22) Echter binnen de sociale bewegingen in Bolivia die de belangrijkste krachten achter de nieuwe wet zijn, realiseert men zich dat het bestaan van een nieuwe wet alleen niet genoeg is om werkelijk een verandering te bewerkstellingen in hoe er met het milieu wordt omgegaan. (23) Wat er voor nodig is, is de algehele transformatie van de huidige extractive-economie naar een economie gebaseerd op het idee van ‘Living well’. Hoewel het niet mogelijk is om daarvoor direct de mijnen te sluiten, is het wel mogelijk om een model te ontwikkelen waarbij de extractive-economie steeds minder belangrijk wordt. En dat is precies waar president Evo Morales zich voor inspant. (daarover meer in deel 3).


Rivieren met rechten
Behalve het wettelijk erkennen van de Rechten van Moeder Aarde in de grondwet, heeft het idee om de Rechten van de Natuur wettelijk te erkennen de laatste jaren ook op andere plekken op de wereld tot belangrijke eerste stappen geleid, zoals bijvoorbeeld door het wettelijk erkennen van de rechten van rivieren. Hoewel rivieren beschouwd kunnen worden als de aderen van de aarde en als levenslijnen voor de mensheid en miljoenen dieren en planten, is er wereldwijd op allerlei manieren zeer veel schade aan rivieren aangebracht. Sinds kort zijn er gelukkig een paar rivieren, die de status van een rechtspersoon hebben gekregen: de Whanganui rivier in Nieuw Zeeland, de rivieren Ganges en Yamuna in India, en de Atrato rivier in Colombia.

Nieuw Zeeland
Net als in Equador en Bolivia speelden ook in Nieuw Zeeland Inheemse gemeenschappen en hun wereldbeeld een belangrijke rol bij het proces vande rechten van de natuur. Ook voor de Māori bestaat er geen scheiding tussen mensen en al het andere: zij zien zichzelf als deel van het universum en als één met en gelijk aan de bergen, rivieren, de zee, de wind en het bos. (24) Maar anders dan in Equador en Bolivia zijn de Rechten van de Natuur in Nieuw Zeeland geen onderdeel van de grondwet, maar betreft het de legale erkenning van de rechten van een specifiek ecosysteem, het Te Urewara bosgebied en een specifieke rivier, de Whanganui-rivier.
Toen de Europeanen voor het eerst in Nieuw Zeeland verschenen in de 17e eeuw, kenden de Māori het idee van het bezitten van land niet. In plaats daarvan was hun relatie met de Aarde een relatie van zorg en verantwoordelijkheid. Toen Nieuw Zeeland een Britse kolonie werd in 1840, tekenden Māori leiders en de Britse Kroon het Verdag van Waitangi om de rechten en privileges van de Māori te garanderen. Echter de westerlingen, die een heel andere relatie tot het land hadden, schonden het verdrag herhaaldelijk en namen steeds meer land in bezit. De recente erkenning van de rechten van de natuur in Nieuw Zeeland vloeide voort uit de intentie om het historisch onrecht dat de Māori was aangedaan te herstellen. (25)
Het Te Urewara ecosysteem in Nieuw Zeeland
In 2014 erkende Nieuw Zeeland het Te Urewara ecosysteem als rechtspersoon. Dit bosgebied is het oorspronkelijke leefgebied van de Tūhoe (de lokale Māori) en was in 1954 een nationaal park geworden. De Tūhoe hadden nooit het Verdag van Waitangi met de Britse Kroon getekend en hebben altijd de Britse aanspraak op soevereiniteit, die aan de basis van de vorming van het moderne Nieuw Zeeland ligt, aangevochten. (26) Een aantal jaren geleden begon de nationale regering eindelijlk onderhandelingen met de Tūhoe, en nu heft hun eeuwenlange strijd eindelijk resultaat opgeleverd in de vorm van de Te Urewera Wet.
Shannon Biggs, de medeoprichter van de Global Alliance for the Rights of Nature , schrijft in haar artikel  ‘When Rivers Hold Legal Rights’ (2017) dat het de diepe wens van de Tūhoe was om werkelijk verbonden te zijn met het land dat de bron van hun culturele identiteit is. Ze citeert de hoofdonderhandelaar van de Tūhoe, Tamati Kruger, als volgt: “Toen de onderhandelingen begonnen had de Kroon niet de intentie om hun aanspraak op het park weg te geven. Ze dachten dat het genoeg zou zijn om ons wat geld en een paar plekken in het parkbestuur aan te bieden.” (27)
Omdat ze beseften dat de Kroon het eigenaarschap niet zou afstaan, stelde het team van Tamati voor dat niemand het park zou bezitten, maar dat het land zichzelf zou bezitten. Deze verandering leidde er tenslotte toe dat naast excuses en een financiële vergoeding door de Kroon aan de Tūhoe, in 2014 de Te Urewera Wet werd aangenomen. Deze wet betreft het opvallende besluit van de nationale regering om afstand te doen van het bezit van het nationaal park Te Urewera en om in plaats daarvan het land zelf rechten te geven. Dat betekent dat het land noch het eigendom van de overheid is noch het bezit van de Tūhoe. Kortom, het land is niet langer bezit, maar in plaats daarvan nu zelf een legale entiteit. Hierdoor geniet het Te Urewera gebied als ecosysteem alle rechten, verplichtingen en aansprakelijkheden van een rechtspersoon. Het land is zichzelf, een ongecultiveerde natuurlijke aanwezigheid met haar eigen levensenergie en eigen identiteit.
De Te Urewera Wet stelt dat het park ‘een plaats van spirituele waarde’ is en erkent het als de heilige woonplaats van de Tūhoe en als zodanig essentieel voor hun cutuur, taal, tradities en identiteit terwijl het ook van inherente waarde is voor alle Nieuw Zeelanders. De Tūhoe en de regering van Nieuw Zeeland zijn samen verantwoordelijk voor het toezicht op het land en de zorg voor het land. Het besluit wordt als zodanig ook beschouwd als een stap in de richting van soevereiniteit van de Tūhoe wiens identiteit onlosmakelijk verbonden is met het land. (28)
De Whanganui-rivier in Nieuw Zeeland
Op een vergelijkbare manier speelden ook bij het proces waarin de Whanganui-rivier - de grootste bevaarbare rivier in Nieuw-Zeeland - in 2016 de status van legale rechtspersoon verkreeg de lokale Māori een belangrijke rol, nadat zij tenslotte de rechtzaak hierover hadden wonnen. Sinds het tekenen van het Verdag van Waitangi had de overheid van Nieuw Zeeland het verdrag regelmatig geschonden en was de rivier vervuild, gebruikt voor grindwinning, was een deel van de waterloop verlegd voor waterkrachtcentrales en was de rivierbedding aangepast om de rivier beter bevaarbaar te maken en dat alles onder protest van de lokale inheemse bevolking.
Vanaf de jaren 1870 is de Whanganui gemeenschap – de Māori die in het gebied wonen - begonnen met verzoekschriften te richten aan de Kroon over hun zorgen voor de rivier en vanaf 1938 waren zij een aantal rechtzaken begonnen, waarbij zij als de gerechtvaardige beschermers van de rivier de zorg voor de rivier opeisten. De Whanganui zijn bekend als de Rivier Mensen, en bij al deze rechtzaken zetten ze hun eisen kracht bij door te verwijzen naar hun gezegde “Ko au te awa, ko te awa ko au,” dat betekent “Ik ben de rivier en de rivier is mij.” Dit gezegde weerspiegelt de inheemse filosofie van wederkerigheid en gelijkwaardige relaties tussen mensen en de natuur. De wens van de Whanganui was om opnieuw werkelijk verbonden te zijn met het land dat de bron van hun culturele identiteit is. “De bergen en rivieren zijn onze voorouders. Onze culturele identiteit als een volk is onscheidbaar van de rivier – het is meer dan water en zand, het is een levend spiritueel wezen,” zei Gerrard Albert, de hoofdonderhandelaar van de Whanganui. (29)
Het vaststellen wie het eigendom had over de rivierbedding is de langstlopende rechtzaak in de geschiedenis van de Kroon geworden en het uiteindelijke resultaat was in mei 2016 de Te Awa Tupua (Whanganui River Claims Settlement) Wet waarin de Whanganui-rivier – als eerste rivier in de wereld - erkend wordt als een rechtspersoon. Dat betekent onder andere dat de Whanganui rivier niet langer het bezit is van de overheid van Nieuw Zeeland, maar dat de rivier zichzelf bezit. Of in Māori termen: de rivier is zichzelf. De wet draagt de naam van wat voor de Whanganui de kern was van de strijd die ze streden: Te Awa Tupua is het levende, spirituele, onzichtbare geheel van de rivier dat alle mensen en al het leven van de berg tot aan de zee omvat. (30) Het wettig erkennen van de rechten van de rivier bevestigt de eeuwenoude culturele en spirituele overtuigingen van de Māori. “Deze wet erkent de diepe spirituele verbinding tussen de Whanganui  en hun voorouderlijke rivier en schept een krachtige basis voor de toekomst  van de Whanganui-rivier,” zei minister Christopher Finlayson en onderhandelaar voor het Verdrag van Waitangi. “De benadering om een rivier de status van rechtspersoon te geven is uniek.” Het erkennen van de rechten van de Whanganui-rivier betekent dat  vervuilen of beschadigen van de rivier, ongeacht of dat gedaan wordt door een bedrijf of een individu, nu wettig gelijk is aan het schade toebrengen aan een mens of een gemeenschap. (31)
In de Te Awa Tupua Wet is ook vastgelegd dat de rivier wordt vertegenwoordigd door minimaal twee en maximaal zes voogden. De helft van de voogden wordt door de staat benoemd, de andere helft door de lokale Māori gemeenschap. De voogden handelen en spreken in naam van de rivier en hebben de taak om de gezondheid, het welzijn en de belangen van de rivier te herkennen en te dienen. De voogden stellen met alle belanghebbende personen en organisaties – waaronder de Whanganui gemeenschap, de lokale overheid, veiligheidsdiensten, commerciële en recreatieve gebruikers - een plan op waarin de sociale, culturele en economische onderwerpen in relatie staan tot het hoofddoel: de gezondheid en het welzijn van de Whanganui-rivier. Dat betekent dat besluiten op een andere manier zullen moeten worden genomen. Conflicten tussen mensen die het water of het land willen gebruiken zullen nu de behoeften van alle anderen daarbij in beschouwing moeten nemen en in de eerste plaats de behoeften van de rivier zelf. (32)
Het kan zijn dat de rechtspersoonlijkheid van de Whanganui-rivier in de beginperiode vooral politieke en symbolische betekenis heeft. Maar in ieder geval kan het gezien worden als een experiment waarbij ook westerse mensen proberen een andere relatie met de rivier aan te gaan. De nieuwe wettelijke regelingen rond de Whanganui-rivier en  het Te Urewera ecosysteem zijn ook opvallende voorbeelden van een wereldwijd toenemende belangsstelling om te leren van de eeuwenoude kennis van inheemse volken. Deze twee revolutionaire overeenkomsten zijn een erkenning van het feit dat bergen, nationale parken en stroomgebieden beter beschermd kunnen worden wanneer we de verantwoordelijkheid van ons, mensen, in de eerste plaats richten op het geheel van het ecosysteem, concludeert Shannon Biggs. Bovendien schrijft ze dat er al plannen zijn om onder andere via educatie ook de niet Māori inwoners vertrouwd te maken met het Māori wereldbeeld zodat het voor iedereen mogelijk wordt om zich spiritueel en holistisch verbonden te voelen met de rivier en om op basis daarvan nieuwe manieren te leren om voor het ecosysteem te zorgen. (33)

De Ganga en Yumana rivieren in India
In India werkt men aan vergelijkbare wetten voor de Ganges rivier en de belangrijkste zijrivier van de Ganges, de Yumana rivier. Hoewel beide rivieren alom worden beschouwd als heilig en miljoenen mensen afhankelijk van de rivier zijn voor hun watervoorziening, is er een grote mate van watervervuiling en is de rivier als ecosysteem ernstig aan het aftakelen. (34)
Vijf dagen na de aanname van de Te Awa Tupua Wet in Nieuw Zeeland, waardoor de Whanganui-rivier rechten kreeg, nam het hooggerechtshof van Uttarakhand in Naintal, in noord India, in 2016 een wet aan die stelde dat de Ganges en de Yumana rivier beide “rechtspersonen/ levende wezens” zijn. De uitspraak van het hof is echter vaag en daarom is het nog niet duidelijk wat het in de praktijk precies betekent voor de Ganges en Yumana rivieren om legaal erkend te zijn als rechtspersoon. Om de rivier daadwerkelijk te kunnen beschermen, is er een duidelijker formulering van de uitspraak van het hof nodig. “En terwijl Nieuw Zeeland heeft bepaald dat de zorg en verantwoordelijkheid voor de rivier bij de lokale inheemse gemeenschap en de overheid ligt, heeft India het vertrouwen vooral bij overheidsfunctionarissen en juristen gelegd. Dat lijkt kortzichtig, omdat het land tot nu toe er niet in is geslaagd om de gezondheid van de Ganges en de Yamuna in stand te houden, “ schrijven Ashish Kothari, Mari Margil en Shrishtee Bajpai in hun artikel ‘Now rivers have the same legal status as people, we must uphold their rights’ (2017). Zij vragen zich bijvoorbeeld af of de lokale overheidsfunctionarissen het recht hebben om hun eigen regering voor het gerecht te dagen in het geval die zou besluiten om een dam in de rivier aan te willen leggen. (35)
Daarom is de National Ganga Rights Movement, een krachtig onderdeel van de brede Save Ganga Movement in India, in 2013 gaan samenwerken met CELDF (Community Environmental Legal Defense Fund) uit de USA met het doel om een National Ganga River Rights Act aangenomen te krijgen. De organisatie CELDF was een van de eerste organisaties van de Rechten van de Natuur beweging en werkt internationaal met burgerrechtbewegingen, inheemse volken, gemeenten en regeringen samen bij de ontwikkeling van de Rechten van de Natuur wetten. De organisatie was zowel betrokken bij de eerste gemeente in de wereld die in 2006 de rechten van de natuur opnam in de lokale wetgeving (Tamaqua Borough in Pennsylvania, USA) als bij het eerste land in de wereld dat in 2008 de rechten van de natuur opnam in de grondwet (Ecuador). (36)  “De wet van het hooggerechtshof die die stelt dat de Ganges rivier een rechtspersoon is, is een belangrijke stap voorwaarts,” zegt Mari Margil, hoofd van het Internationale Centrum voor de Rechten van de Natuur van CELDF. De aanname van de National Ganga River Rights Act zou verdere bescherming van de rivier mogelijk maken door de rechten van de rivier om te bestaan en te floreren en het recht van de mensen van India op water en een gezond, florerend rivier ecosysteem te erkennen. Deze National Ganga River Rights Act ligt op dit moment, 2017, ter beoordeling bij de Modi regering en wacht op goedkeuring door het nationale parlement. (37)

Het Atrato rivierbekken in Colombia
In mei 2017 werd bekend dat al eerder, in November 2016, het constitutionele hof van Colombia heeft verklaard dat het Atrato rivierbekken het recht heeft op “bescherming, in standhouding en herstel.” Het hof deed deze uitspraak in de zaak die was aangespannen vanwege de aanzienlijke degradatie van het Atrato rivierbekken als gevolg van mijnbouw, met verregaande gevolgen voor de natuur en de inheemse bevolking. De toelichting die het constitutionele hof van Colombia gaf bij haar uitspraak was zeer opvallend. Het hof stelde namelijk dat “beleid en wetgeving toegang tot economisch gebruik en exploitatie hebben benadrukt ten koste van de bescherming van de rechten van het milieu en van de gemeenschappen,” maar dat het nodig is om legale systemen die mensen beschouwen als “dominator over de natuur” los te laten willen we in staat zijn om de natuur te beschrmen voor de toekomstige generaties. (38)
Het constitutionele hof lichtte dat alsvolgt toe: “Het zijn de menselijke bevolkingen die onderling afhankelijk zijn van de wereld van de natuur – en niet omgekeerd – en zij moeten rekening houden met de gevolgen van hun acties en nalatigheden ten opzichte van de natuur. Het is een kwestie van het begrijpen van deze nieuwe sociopolitieke realiteit met het doel een respectvolle transformatie te bereiken [in de relatie] met de wereld van de natuur en het milieu, zoals eerder is gebeurd in het geval van burger- en politieke rechten (…). Het is nu tijd om te beginnen de eerste stappen te zetten naar het effectief beschermen van de planeet en haar natuurlijke hulpbronnen voordat het te laat is…” Bovendien eist het hof een aantal te ondernemen stappen, waaronder de instelling van een gemeenschappelijke zorg op het Atrato rivierbekken. Een vertegenwoordiger van de nationale regering en een vertegenwoordiger van de inheemse bevolking die in het bekken woont zullen de toezichthouders/zorgdragers zijn. Bovendien eist het hof de opstelling van een herstelplan voor het rivierbekken onder toezicht van de toezichthouders en het bestuderen en vaststellen van wat er nodig is voor het invoeren beschermende maatregelen in het bekken. (39)
Mari Margil van CELDF wijst er op dat dit besluit van het hof een belangrijke stap voorwaarts is in de richting van legale systemen die de rechten van de natuur beschermen in plaats van het menselijk gebruik van de natuur. De uitspraak kom na duizenden jaren geschiedenis waarin de natuur juridisch is behandeld als ‘bezit’ of als ‘rechteloos’. Net zoals vrouwen, inheemse volken en slaven juridisch behandeld werden als bezit, zonder legale rechten, zo behandelen wetsystemen op dit moment de natuur. In dit conventionele systeem reguleren milieuwetten het menselijk gebruik van de natuur, wat wereldwijd heeft geleid tot de afname van de soortenrijkdom en afbraak van ecosystemen  en de versnelling van klimaatverandering. Echter nu een rechtbank zich uitspreekt voor de noodzaak om legale systemen die mensen beschouwen als “dominator over de natuur” los te laten, is volgens haar de Rechten van de Natuur beweging is duidelijk terrein aan het winnen. De uitspraak bevestigt een wereldwijd groeiend inzicht dat milieuwetgeving rond het menselijk gebruik van de natuur onvoldoende is om de natuur effectief te kunnen beschermen en dat een fundamentele verandering in de relatie tussen de mensheid en de wereld van de natuur noodzakelijk is. (40)
CELDF is op dit moment zelf ook actief in Colombia en werkt daar samen met de inheemse Raizal om het land van hun voorouders in de San Andres Archipelago te beschermen door de rechten van de natuur wettelijke erkend te krijgen. “Het besluit van het hof is ook een belangrijke stap vooruit ter ondersteuning van de Raizal bij het beschermen van hun gemeenschappen en natuur,” stelt Mari Margil. (41)
Kate Horner, directeur van de organisatie International Rivers schrijft in haar artikel ‘Dams be damned, let the world's rivers flow again’ (2017) dat haar organisatie op diverse plekken in de wereld, zoals bijvoorbeeld in Chili, Colombia en Peru, organisaties helpt bij inspanningen om plannen voor dammen in rivieren tegen te houden en bij het verder beschermen van die rivieren. En daar zullen ze het niet bij laten, want hun plan is om juist ook te helpen bij de bescherming van grensoverschijdende rivieren. (42)

Krijgt de Colorado rivier in de USA ook rechten?
In september 2017 liet CELDF weten dat zijzelf inmiddels ook betrokken zijn bij inspanningen om de rechten van de Colorado rivier in de USA wettelijk te erkennen. Dinsdag 26 september 2017, zijn 5 leden van de milieugroep Deep Green Resistance, samen met burgerrechten advocaat Jason Flores-Williams en met advies van CELDF een rechtszaak begonnen tegen de Staat Colorado. Via deze rechtszaak vragen ze de federale rechter in Denver om de rechten van de Colorado rivier - de rechten om onder andere te bestaan, te floreren, zichzelf te vernieuwen en natuurlijk te ontwikkelen - wettig te erkennen. De Colorado rivier, die door zeven staten stroomt en zo’n 36 miljoen mensen van water voorziet,  is namelijk niet alleen beroemd om haar schoonheid, maar ook vanwege vervuiling en het zo overmatig onttrekken van water aan de rivier, dat de rivier nauwelijks nog de zee bereikt. Deze rechtszaak begint nationale aandacht te krijgen,  onder andere ook omdat het op een moment komt waarop orkanen en bosbranden het debat over hoe mensen ten tijde van de wereldwijde klimaatverandering met de Aarde zouden moeten omgaan.
De zaak draait om het juridisch beamen dat als corporaties als kunstmatige constructies legale rechten kunnen hebben net zoals mensen, dat dan een eeuwenoude waterwe, die rechten ook moeten hebben. Advocaat Jason Flores-Williams wijst er op dat het bestaande wetsysteem de natuur slechts als bezit ziet en als gevolg daarvan de natuur en het leven niet beschermt. Een rivier, als een natuurlijke entiteit waar allerlei soorten dynamische systemen en leven afhankelijk van zijn, wordt is zo’n heftige mate leeggehaald dat het geconfronteerd wordt met uitsterven. “De wet zou niet moeten zwijgen bij het sterven van de rivier,” stelt advocaat Jason Flores-Williams.(43) In plaats daarvan is het nodig om in te zien dat het bestaande juridische systeem tekort schiet om de rivier, natuurlijke wereld en het leven van mensen die afhankelijk zijn van die rivier te beschermen. Men stelt dat het nu tijd is om dat wat ons leven geeft, zoals de Coloradorivier, te beschermen. Daarom pleiten ze er voor om het rechtssysteem zo aan te passen dat het de ecologische realiteit weerspiegelt: de realiteit dat al het leven afhankelijk is van schoon water, schone lucht, gezonder grond om gezonde ecosystemen te vormen. Bij deze rechtszaak wordt de aandacht gevestigd op het feit dat in andere landen – Nieuw Zeeland, India en Colombia – rechters inmiddels de rechten van rivieren reeds hebben erkend en dat Ecuador de rechten van de natuur in de grondwet heeft opgenomen.
Wanneer deze zaak gewonnen wordt en de Colorado rivier rechten krijgt, worden mensen verplicht om zorg te dragen voor het water en het zo de wet zodanig kunnen oprekken dat ook de redwood bossen, de Rocky Mountains en de woestijnen van Nevada het recht krijgen om niet vervuild of geplunderd te worden en zouden toekomstige pijpleidingen of frackingsprojecten illegaal verklaard kunnen worden. In andere woorden, het zou de manier waarop zaken gedaan worden kunnen veranderen op zo’n manier dat de rechten van de natuur daarbij in overweging genomen zouden moeten worden. (44)

USA en de opkomende burgerrechtenbeweging voor de natuur
In de USA zijn er inmiddels diverse organisaties – waaronder CELDF, de non-profit organisatie Movement Rights en Earth Law Center (ELC) - actief om te helpen bij het proces om de rechten van de natuur in de wetgeving op te nemen. De missie van CELDF, die in de USA al meer dan tien jaar actief is, is om te helpen bij het creëren van duurzame gemeenschappen door te assisteren bij hun recht op lokaal zelfbestuur en de legale erkenning van de rechten van de natuur.
De allereerste gemeente die met hun hulp in 2006 de rechten van de natuur opnam in de locale wetgeving was het dorp Tamaqua, in Pennsylvania. Door wettelijk te erkennen dat de ecosystemen het recht hebben gezond te zijn en te floreren, en met name activiteiten van bedrijven die deze rechten schaden te verbieden, was het mogelijk om het dumpen van allerlei ziekteverwekkend afval te verbieden. (45) Sindsdien heeft deze organisatie inmiddels meer dan 30 gemeenten in de USA geholpen om  lokale wetten aan te nemen die de rechten van bedrijven beperken en de Rechten van Moeder Aarde erkennen. Daarvan is de grootste gemeente tot nu toe de stad Pittsburgh in Pennsylvania met meer dan 300.000 inwoners, die in november 2010 de Rechten van de Natuur in de wetgeving opnam, als onderdeel van een verbod op het boren naar schaliegad en fracking. (46) Andere voorbeelden zijn Santa Monica in Califormië die in 2013 een lokale wet aannam die de rechten van de natuur erkent en in de Mora county, in New Mexico, waar de inwoners een wet aannamen die olie en gas exploitatie verbied en de rechten van de natuur erkent. (47)
Deze lokale wetten zijn echter gericht op specifieke natuurgebieden en hebben geen algemene toepassing. Ze geven lokale gemeenschappen de mogelijkheid om de rol van zorgdrager voor de natuur op zich te nemen. Hierbij kunnen autoriteiten de schade vaststellen in termen van werkelijke schade aangebracht aan het ecosysteem in plaats van schade toegebracht aan een menselijk individu die eigenaar is van die natuur. Dat helpt gemeenschappen om hun beslissingsbevoegdheid over wat er in hun leven gebeurt weer in eigen hand te nemen. (48) Omdat het steeds duidelijker wordt dat de bestaande milieuwetten niet in staat zijn en ook nooit de bedoeling hadden, om de natuur te beschermen, overwegen steeds meer gemeenten, onder andere in Ohio, New Hampshire, California, Oregon, Colorado, Pennsylvania en Maryland om hetzelfde te doen. Kortom, het inzicht dat een dergelijke verandering van de wetgeving essentieel is voor werkelijke duurzaamheid en om te overleven en dus zo dat ecosystemen, rivieren, bossen en bergen niet langer rechteloos zijn, maar beschouwd worden als entiteiten die wettelijke af te dwingen rechten bezitten, verspreidt zich snel. (49)
Herstel van werkelijke democratie
Ook de organisatie Movement Rights zet zich in voor het erkennen van legale rechten van gemeenten, inheemse volken en ecosystemen zodat het mogelijk wordt om schadelijke projecten van bedrijven te verbieden. De focus van Movement Rights is niet alleen gericht op het opnemen van de rechten van de natuur in de wetgeving, maar ook op herstel van werkelijke democratie. De burgerrechtenbeweging van deze tijd is volgens hen deze strijd om mensen werkelijk te kunnen beschermen. Daarbij gaat om het niet alleen om een verandering in het bestaande juridische systeem, maar ook om een verandering van de cultuur, om een systeemverandering vanaf de basis. Movement Rights biedt daarom ook organisatie- en juridische ondersteuning aan gemeenschappen die zelf de nieuwe regels op willen te stellen en die opkomen voor hun recht op lokaal zelfbestuur. Bovendien ondersteunen ze de lokale gemeenschappen om dat te doen in verbinding met de internationale beweging voor de rechten van de natuur en op basis van inheemse wijsheid en inzicht in leven in balans met natuurlijke systemen. (50)
Men realiseert zich dat in de USA en veel andere landen zo’n verandering niet top-down zal plaatsvinden, maar eerder zal ontstaan van onder op en precies daarom zal het opbouwen van een beweging  voor de Rechten van de Natuur noodzakelijk zijn. Op dit moment groeit er in de USA zo’n beweging van onderop nu steeds meer kleine en grote gemeenschappen het voorbeeld volgen en gemeenschappen binnen staten zich verenigen om vervolgens samen ook veranderingen op het niveau van de staat te kunnen bewerkstellingen. “In Oregon, Colorado en New Hampshire hebben Community Rights Networks in die staten al amendementen voor de staatsgrondwet geïntroduceerd die bepalen dat gemeenten gerechtigd zullen zijn om de Rechten van de Natuur in de wet op te nemen,” schrijft Mari Margil van CELDF in haar artikel ‘From Local to National: Recognizing Legal Rights for Nature — How Do We Get There?’ (2015).(51) In Californië heeft de staat zelf al het initiatief genomen om een onderdeel toe te voegen aan de waterwet van de staat, waardoor rivieren het legale recht op water krijgen, schrijft Linda Sheehan, milieuadvocaat en directeur van Earth Law Center (ELC) in haar artikel ‘Water in the Green Economy: “Legal Rights for Waterways” ’ (2015). (52)
De Inheemse volken van Noord Amerika
De beweging strekt zich ook uit naar de eigen oorspronkelijke bronnen, de inheemse volken in Noord-Amerika. Het eerste inheemse volk in de USA dat het proces begon om officieel de Rechten van de Natuur in hun tribale grondwet op te nemen was de Ho-Chunk Nation in Wisconsin. Directe aanleiding hiervoor waren de bedreigende activiteiten van olie-en-gas bedrijven om hun zandlagen voor fracking te gebruiken. Met de hulp van CELDF hebben ze een amendement voor hun tribale grondwet opgesteld om de Rechten van de Natuur te erkennen. “Dit idee bestond altijd al,” zegt Jon Greendeer, directeur van Heritage Preservation van de Ho-Chunk Nation. “Wat de Rechten van de Natuur doen is onze inzichten vertalen van een inheems perspectief naar moderne wetgeving.” (53) In september 2016 heeft de Algemene Raad van de Ho-Chunk Nation het amendement goedgekeurd en in 2017 zal de hele gemeenschap hier overstemmen. Als dan het amenement wordt goedgekeurd wordt de Ho-Chunk Nation de eerste First Nation in de USA die de rechten van de natuur in hun grondwet hebben opgenomen. (54)
Dat heeft vervolgens de interesse gewekt bij andere Noord-Amerikaanse inheemse volken. De non-profit organsiatie Bioneers werkt daarom sind 2016 samen met CELDF om deze juridische strategie via hun ‘Bioneers Indigeneity Program’ te delen met geïnteresseerde Inheemse gemeenschappen. “We hebben het gevoel dat wij als Inheemse Amerikaanse volken met onze diepe kennis van natuurlijke systemen gecombineerd met een legale soevereine status een unieke positie hebben om de Rechten van de Natuur te promoten,” schrijft Alexis Bunten, programma maneger van het ‘Bioneers Indigeneity Program’ en zelf Aleut/Yup’ik in haar artikel ‘What do the Rights of Nature have to do with Indigeneity?’ (55)
Op 1 juni 2017 vond de eerste ‘Rechten van de Natuur workshop ’ van de Bioneers,  CELDF en de Colorado Plateau of Intertribal Conversations (CPIC) groep – een netwerk van Navajo, Hopi, Ute Mountain, Apache en Havsupai en verschillende New Mexico Pueblos – plaats. Het doel van de bijeenkomst was om samen de toepassing van deze juridische strategie om door het wettig erkennen van de Rechten van de Natuur het fundamentele inheemse wereldbeeld te verbinden met de westerse wetgeving, te onderzoeken. Deze eerste gesprekken maakten duidelijk dat vooral in de jaren 1930 aan de meeste Noord Amerikaanse Inheemse volken een aantal wetten waren opgelegd, die vooral ontworpen waren als koloniale instrumenten om natuurlijke hulpbronnen te kunnen delven. Daardoor zijn ze fundamenteel in tegenspraak met de inheemse waarden en praktijken van onderlinge afhankelijkheid, wederkerigheid en verantwoordelijkheid voor het land en voor elkaar. Na deze eerste verkenning van de verschillende aspecten en mogelijkheden is er een vervolg workshop gepland in oktober 2017.


Actviteiten op andere plekken op de wereld
Inmiddels is het idee van de Rechten van de Natuur in veel landen ge ïntroduceerrd en wordt er door diverse groepen gewerkt aan de verdere introductie. Zonder volledig te willen zijn, noem ik daar een paar voorbeelden van:
Mexico Stad heeft inmiddels de lokale wetgeving veranderd en de Wet voor de Bescherming van de Aarde aangenomen. Er wordt nu gewerkt aan het versterken, verder ondersteunen en uitvoeren van deze wet. Verder heeft de staat Guerrero in Mexico inmiddels de erkenning van de Rechten van de Natuur opgenomen in de grondwet en wordt er gekeken naar wat er nodig is voor een amendement voor de grondwet van de Verenigde Staten van Mexico om het mogelijk te maken dat - ter gelegenheid van het Honderdjarige bestaan van deze grondwet van Mexico in 2017 - de Rechten van Moeder Aarde ook in de rest van het land zullen gelden.
Verder werkt CELDF international op dit moment in Nepal samen met milieugroepen en inheemse groepen en in contact met parlementsleden om de Rechten van de Natuur, in het bijzonder om de rechten van de Himalaya’s in Nepal, opgenomen te krijgen in de grondwet. (56)
Afrika
In Afrika heeft onder andere Aartsbisschop Desmond Tutu opgeroepen om te werken aan de implementatie van de Universele Verklaring voor de Rechten van Moeder Aarde: “… het creëren van levensvatbare menselijke gemeenschappen die in harmonie leven met de Aarde gemeenschap vraagt vastbesloten, gezamenlijk actie. De Universele Verklaring voor de Rechten van Moeder Aarde doet een beroep op ieder van ons om onze relatie met alle wezens van de Aarde gemeenschap te omarmen en om de rechten van allen te erkennen, te respecteren en te verdedigen. Nu is het tijd om daarvoor acie te ondernemen.” (57)
In Afrika is de Universele Verklaring voor de Rechten van Moeder Aarde een stimulans geweest om opnieuw aandacht te vestigen op de oude Afrikaanse rechtssystemen en praktijken die de Aarde gemeenschap respecteren en ondersteunen. Onder andere in Ethiopië en Kenya zijn juristen en activisten zich opnieuw gaan verdiepen in de eeuwenoude, maar inmiddels bijna vergeten inheemse wijsheid om de verstoorde relatie tussen mensen en hun natuurlijke omgeving te herstellen, schrijft de Zuid-Afrikaanse milieu-advocaat Cormac Cullinan in zijn boek Wild Law. “In veel andere Afrikaanse landen zijn jonge sociale en milieuactivisten begonnen om advies te vragen aan elders en om te werken aan het vormgeven van wat ze ‘Community ecological governance’ noemen”. (58) CELDF internationaal werkt in Afrika op dit moment samen met organisaties in Kameroen bij het creëren van wettelijke kaders voor de Rechten van de Natuur. (59)
Australië
In Australië is inmiddels de Australian Earth Laws Alliance (AELA) actief en vormt inmiddels een uitgebreid netwerk dat bestaat uit juristen, wetenschappers, inheemse mensen en milieugroepen. Ze organiseren onder andere conferenties en seminars om de ideeën van de Rechten van de Natuur  en Aarde democratie verder te onderzoeken en om individuele en collectieve activiteiten te ondersteunen. In 2011 verscheen het boek Exploring Wild Law: The philosophy of earth jurisprudence samengesteld door de Australische professor in de rechten Peter Burdon. Het boek gaat in het bijzonder over Aarde jurisprudentie en is een verzameling van essays - onder andere van Thomas Berry, Ng’ang’a Thiong’o, Peter Burdon, Cormac Cullinan, Klaus Bosselmann, Linda Sheehan, Mari Margil en Judith E. Koons - die de menselijke afhankelijkheid van de natuur benadrukken.
Europa
In Europa werkt CELDF internationaal op dit moment in Zweden en in Groot-Brittannië. In Zweden hebben  inmiddels al twee ‘Rechten van de Natuur’ conferenties plaatsgevonden en is de ecologe Pella Thiel een boek aan het schrijven over de rechten van de natuur in het Zweeds. In Groot-Brittannië werkte CELDF samen met de Green Party van Engeland en Wales bij het opstellen van een Rechten van de Natuur beleidprogramma, dat in februari 2016 door de Green Party van Engeland en Wales werd aangenomen. Het programma roept op tot wetgeving waarin de Rechten van de Natuur als wettig af te dwingen rechten erkend worden op zo’n manier, dat de rechten van de natuur belangrijker zijn dan de rechten van bedrijven. (60)
Ook is er al een initiatief geweest om het belang van het erkennen van de Rechten van de Natuur  onder de aandacht te brengen van het Europese Parlement in Brussel door de bijeenkomst “Nature’s Rights Conference: The Missing Piece of the Puzzle”, die de organisatie Nature’s Rights  op 29 maart 2017 organiseerde. Het doel van de conferentie was om het idee om ecosystemen legale rechten te verlenen in Europa te introduceren en om te onderzoeken hoe de erkenning van de Rechten van de Natuur zou kunnen helpen bij het creëren van de noodzakelijke verandering om duurzamer en in harmonie met de grenzen van de planeet te leven. (61)
Luc Bas, directeur van de IUCN European Regional Office, was een van de keynote sprekers en sprak over de visie van de IUCN (International Union for Conservation of Nature) over de rechten van de natuur. De IUCN is een internationaal samenwerkingsverband voor natuurbehoud en het duurzaam beheer van natuurlijke hulpbronnen, waar wereldwijd meer dan duizend organisaties op het gebied van natuur- en milieubescherming bij zijn aangesloten. De IUCN nam in 2012 - geïnspireerd door de Universele Verklaring voor de Rechten van Moeder Aarde - een bijzondere resolutie aan. De resolutie met de titel ‘De aanname van de Rechten van de Natuur als het focuspunt van de organisatie bij IUCN besluitvorming’ roept op om de Rechten van de Natuur tot een ‘fundamenteel en absoluut kernelement voor planning, actie en beoordeling’ van de organisatie te maken. Verder nodigt de resolutie de IUCN en hun leden uit om de Universele Verklaring voor de Rechten van de Natuur te promoten ‘als een eerste stap in de richting van de verzoening tussen mensen en de Aarde die basis voor ons leven is…’. (62) “We zijn een organisatie die zich baseert op wetenschappelijke bewijsvoering en zullen de voordelen van zo’n initiatief blijven onderzoeken en evalueren,” zei Luc Bas.(63)
Kortom, de wereldwijde beweging voor de Rechten van de Natuur groeit. In korte tijd is er wereldwijd een toenemend besef dat de huidige ecologische crisis vereist dat de internationale en nationale rechtssystemen zodanig worden getransformeerd, dat ze in plaats van de destructie van de natuur en de aarde toe te staan, ondersteunend worden voor de Aarde gemeenschap. Steeds meer landen, staten, gemeenten en Inheemse volken zijn daarom begonnen om zich in te spannen voor nieuwe wetgeving die de onvervreemdbare rechten van de natuur – van Moeder Aarde –  ondersteunt.

De recente globale ontwikkelingen
Omdat de reële waarde van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens en de Universele Verklaring voor de Rechten van Inheemse Volken in feite onlosmakelijk verbonden zijn met het erkennen van de Rechten van Moeder Aarde, was een van de belangrijkste motivaties voor het opstellen van de Universele Verklaring voor de Rechten van Moeder Aarde in 2010 om Verenigde Naties te vragen om de Universele Verklaring voor de Rechten van Moeder Aarde over te nemen. Omdat het erkennen van de Rechten van Moeder Aarde door de ondertekenaars bovendien gezien werd als de enige echte oplossing voor de klimaatcrisis op de langer termijn is het ontwerp van de Universele Verklaring voor de Rechten van Moeder Aarde zowel aangeboden aan de Verenigde Naties als bij Klimaattop onderhandelingen (COPs).
Zo hebben de initiatiefnemers van de Universele Verklaring zich ingespannen om steun te werven voor het idee van de Rechten van de Natuur op de klimaattop in Durban eind 2011 en op het Wereldwaterforum in maart 2012 in Marseille. De hoop was dat de ontwerpconventie op de agenda kwam van Rio+20, een VN-conferentie over duurzame ontwikkeling die in juni 2012 plaatsvond in Rio de Janeiro. (64) Echter de voorstellen zijn op de achtereenvolgende Klimaatconferenties door de Verenigde Naties genegeerd.
Op 20 april 2011 hebben, zoals ik al schreef in deel 1 van dit artikel, Cormac Cullinan en Dr. Vandana Shiva de Universele Verklaring voor de Rechten van Moeder Aarde officieel  gepresenteerd aan de Verenigde Naties en gepleit voor de overname van de Verklaring door de VN. Hoewel tot op heden die verklaring nog niet door de Algemene Vergadering van de VN is overgenomen, zijn er toch al wel een paar aarzelende stappen in die richting gezet.
Allereerst hebben de lidstaten van de VN, door in 2009 22 april uit te roepen als Internationale Dag van Moeder Aarde erkend dat de Aarde en haar ecosystemen ons gemeenschappelijk thuis is. In dat kader hebben ze bovendien uitdrukking gegeven aan de overtuiging dat, om een juiste balans te bereiken tussen economische, sociale en milieubehoeften van huidige en toekomstige generaties, het nodig is om ‘Harmonie met de Natuur’ te promoten. (65) Sinds 2009 heeft er bij de VN ieder jaar een dialoog over ‘Harmonie met de Natuur’ plaats gevonden niet alleen met het doel om deze nieuwe relatie met de natuur gebaseerd op een niet-antropocentrische visie nader onder woorden te brengen, maar sinds 2010 ook met het doel om het voorstel voor de Universele Verklaring voor de Rechten van Moeder Aarde nader te bespreken. (66) In het document met de titel ‘The future we want’ van de United Nations Conference on Sustainable Development  (2012) wordt gesteld dat: “… we ons ervan bewust zijn dat sommige landen de rechten van de natuur erkennen in de context van de promotie van duurzame ontwikkeling.” En in 2015 zei paus Franciscus tegen de VN dat het zijn visie was dat het “milieu dezelfde rechten en beschermingen zou moeten genieten als de mensheid.” (67)

Iedereen kan de petitie voor de VN om de Universele Verklaring voor de Rechten van Moeder Aarde over te nemen, tekenen door naar deze website te gaan.

Gebruikte bronnen

Websites:
De website van de Global Alliance for Rights of Nature
A worldwide movement creating human communities that respect and defend the rights of Nature.

De website van CELDF , de Community Environmental Legal Defense Fund


Literatuurlijst
Acosta, Alberto, ‘Ecuador’s Challenge: Rights of Mother Earth or the Continued Colonization of Nature’, in Tom B.K. Goldtooth and Shannon Biggs, editors, Right of Nature & Mother Earth, Sowing Seeds of Resistance, Love and Change, November 29th, 2015.

Biggs, Shannon, When Rivers Hold Legal Rights, 17 april, 2017.

Bunten, Alexis, ‘What do the Rights of Nature have to do with Indigeneity?’

Buxton, Nick, ‘The Law of Mother Earth: Behind Bolivia’s historic bill’, 2017

Covington-Carter, Diane, When Rivers Are Granted Legal Status as Persons, May 9 2017

Cullinan, Cormac, Wild Law, A Manifesto for Earth Justice (2002/2011), Green Books, Totnes, Devon.

Deen, Thalif, ‘VN Conventie moet rechten van Moeder Aarde hard maken’, 25 mei, 2011.
Dikkenberg, Bart van den, ‘Moeder Aarde krijgt rechten met steun VN’, 23-04-2010.

Fidler, Richard, How Bolivia is leading the global fight against climate disaster , oct. 2014.

Herold, Kiana, The Rights of Nature: Indigenous Philosophies Reframing Law, January 6, 2017

Horner, Kate, ‘Dams be damned, let the world's rivers flow again’, 9 jan. 2017

Goldtooth, Tom B.K. , ‘Indigenous Rights and Rights of Mother Earth: One Voice, One Mind, One Heart, One Spirit’, in Tom B.K. Goldtooth and Shannon Biggs, editors, Right of Nature & Mother Earth, Sowing Seeds of Resistance, Love and Change, November 29th, 2015.

IUCN 2012 resolutie ‘Incorporation of the Rights of Nature as the organizational focal point in IUCN's decision making’, World Conservation Congress / Jeju, Republic of Korea, 6–15 September 2012

Kothari,Ashish, Mari Margil, Shrishtee Bajpai, ‘Now rivers have the same legal status as people, we must uphold their rights’, 21 april 2017

Margil, Mari & Shannon Biggs, (2010). A New Paradigm for Nature  – Turning our Values into Law. Canada: Council of Canadians, Fundación Pachamama, y Global Exchange.

Margil, Mari, ‘From Local to National: Recognizing Legal Rights for Nature — How Do We Get There?’ in Tom B.K. Goldtooth and Shannon Biggs, editors, Right of Nature & Mother Earth, Sowing Seeds of Resistance, Love and Change, November 29th, 2015.

Margil, Mari, Nature and the Law, 20 dec. 2016

Margil, Mari, Press Release Colombia Constitutional Court Finds Atrato River Possesses Rights, May 4, 2017

Mead, Lisa, Report from the Centre of the Earth, February 25, 2014

Nobel, Justin, How a Small Town Is Standing Up to Fracking, 22 mei, 2017

Plant, Pennie Opal, We Are All Related – working together to fight fossil fuels.

Sheehan, Linda, ‘Water in the Green Economy: “Legal Rights for Waterways” ‘, in Tom B.K. Goldtooth and Shannon Biggs, editors, Right of Nature & Mother Earth, Sowing Seeds of Resistance, Love and Change, November 29th, 2015.

Solón, Pablo, The Rights of Mother Earth, 2017

 

Noten
(1) Lisa Mead, Report from the Centre of the Earth, February 25, 2014
(2) Pablo Solón, The Rights of Mother Earth, 2017
(3) Tom B.K. Goldtooth, ‘Indigenous Rights and Rights of Mother Earth: One Voice, One Mind, One Heart, One Spirit’, in Tom B.K. Goldtooth and Shannon Biggs, editors, Right of Nature & Mother Earth, Sowing Seeds of Resistance, Love and Change, November 29th, 2015
(4) http://therightsofnature.org/get-to-know-us/
(5) http://therightsofnature.org/fundamental-principles/
(6) Mari Margil & Shannon Biggs, (2010). A New Paradigm for Nature  – Turning our Values into Law. Canada: Council of Canadians, Fundación Pachamama, y Global Exchange.
(7) Kiana Herold, The Rights of Nature: Indigenous Philosophies Reframing Law, January 6, 2017
(8) geciteerd in  Pablo Solón, The Rights of Mother Earth, 2017
(9) Kiana Herold, The Rights of Nature: Indigenous Philosophies Reframing Law, January 6, 2017
(10) in Tom B.K. Goldtooth and Shannon Biggs, editors, Right of Nature & Mother Earth, Sowing Seeds of Resistance, Love and Change, November 29th, 2015
(11) Kiana Herold, The Rights of Nature: Indigenous Philosophies Reframing Law, January 6, 2017; Pablo Solón, The Rights of Mother Earth, 2017
(12) Alberto Acosta, ‘Ecuador’s Challenge: Rights of Mother Earth or the Continued Colonization of Nature’, in Tom B.K. Goldtooth and Shannon Biggs, editors, Right of Nature & Mother Earth, Sowing Seeds of Resistance, Love and Change, November 29th, 2015
(13) Linda Sheehan, ‘Water in the Green Economy: “Legal Rights for Waterways” ‘, in Tom B.K. Goldtooth and Shannon Biggs, editors, Right of Nature & Mother Earth, Sowing Seeds of Resistance, Love and Change, November 29th, 2015; Alberto Acosta, ‘Ecuador’s Challenge: Rights of Mother Earth or the Continued Colonization of Nature’, in Tom B.K. Goldtooth and Shannon Biggs, editors, Right of Nature & Mother Earth, Sowing Seeds of Resistance, Love and Change, November 29th, 2015
(14) Mari Margil, Nature and the Law, 20 dec. 2016
(15) Alberto Acosta, ‘Ecuador’s Challenge: Rights of Mother Earth or the Continued Colonization of Nature’, in Tom B.K. Goldtooth and Shannon Biggs, editors, Right of Nature & Mother Earth, Sowing Seeds of Resistance, Love and Change, November 29th, 2015
(16) Richard Fidler, How Bolivia is leading the global fight against climate disaster , oct. 2014; Kiana Herold, The Rights of Nature: Indigenous Philosophies Reframing Law, January 6, 2017
(17) Pablo Solón, The Rights of Mother Earth, 2017
(18) Kiana Herold, The Rights of Nature: Indigenous Philosophies Reframing Law, January 6, 2017
(19) Pablo Solón, The Rights of Mother Earth, 2017
(20) Kiana Herold, The Rights of Nature: Indigenous Philosophies Reframing Law, January 6, 2017
(21) Nick Buxton, ‘The Law of Mother Earth: Behind Bolivia’s historic bill’, 2017; Richard Fidler, How Bolivia is leading the global fight against climate disaster , oct. 2014
(22) Richard Fidler, How Bolivia is leading the global fight against climate disaster , oct. 2014
(23) Nick Buxton, ‘The Law of Mother Earth: Behind Bolivia’s historic bill’, 2017
(24) Diane Covington-Carter, When Rivers Are Granted Legal Status as Persons, May 9 2017
(25) Diane Covington-Carter, When Rivers Are Granted Legal Status as Persons, May 9 2017
(26) Kiana Herold, The Rights of Nature: Indigenous Philosophies Reframing Law, January 6, 2017
(27) Shannon Biggs, When Rivers Hold Legal Rights, 17 april, 2017
(28) Diane Covington-Carter, When Rivers Are Granted Legal Status as Persons, May 9 2017; Kiana Herold, The Rights of Nature: Indigenous Philosophies Reframing Law, January 6, 2017; Shannon Biggs, When Rivers Hold Legal Rights, 17 april, 2017
(29) Kiana Herold, The Rights of Nature: Indigenous Philosophies Reframing Law, January 6, 2017; Shannon Biggs, When Rivers Hold Legal Rights, 17 april, 2017
(30) Pablo Solón, The Rights of Mother Earth, 2017; Shannon Biggs, When Rivers Hold Legal Rights, 17 april, 2017
(31) Diane Covington-Carter, When Rivers Are Granted Legal Status as Persons, May 9 2017; Shannon Biggs, When Rivers Hold Legal Rights, 17 april, 2017
(32) Shannon Biggs, When Rivers Hold Legal Rights, 17 april, 2017
(33) idem
(34) Shannon Biggs, When Rivers Hold Legal Rights, 17 april, 2017; Mari Margil, ‘From Local to National: Recognizing Legal Rights for Nature — How Do We Get There?’ in Tom B.K. Goldtooth and Shannon Biggs, editors, Right of Nature & Mother Earth, Sowing Seeds of Resistance, Love and Change, November 29th, 2015
(35) Ashish Kothari, Mari Margil, Shrishtee Bajpai, ‘Now rivers have the same legal status as people, we must uphold their rights’, 21 april 2017
(36) Mari Margil, Press Release Colombia Constitutional Court Finds Atrato River Possesses Rights, May 4, 2017
(37) Mari Margil, ‘From Local to National: Recognizing Legal Rights for Nature — How Do We Get There?’ in Tom B.K. Goldtooth and Shannon Biggs, editors, Right of Nature & Mother Earth, Sowing Seeds of Resistance, Love and Change, November 29th, 2015; Shannon Biggs, When Rivers Hold Legal Rights, 17 april, 2017
(38) Mari Margil, Press Release Colombia Constitutional Court Finds Atrato River Possesses Rights, May 4, 2017
(39) idem
(40) idem
(41) idem
(42) Kate Horner, ‘Dams be damned, let the world's rivers flow again’, 9 jan. 2017
(43) Matt Smith, Lawsuit Seeks Legal Rights for the Colorado River, sept. 26, 2017
(44) Will Falk, Why Does the Colorado River Need to Sue For Rights?, September 25, 2017; Julie Turkewitz, Corporations Have Rights. Why Shouldn’t Rivers? Sept. 26, 2017; Matt Smith, Lawsuit Seeks Legal Rights for the Colorado River, sept. 26, 2017
(45) Justin Nobel, How a Small Town Is Standing Up to Fracking, 22 mei, 2017
(46) https://celdf.org/rights/rights-of-nature/rights-nature-timeline/
(47) Diane Covington-Carter, When Rivers Are Granted Legal Status as Persons, May 9 2017
(48) Pennie Opal Plant, We Are All Related – working together to fight fossil fuels
(49) Mari Margil, ‘From Local to National: Recognizing Legal Rights for Nature — How Do We Get There?’ in Tom B.K. Goldtooth and Shannon Biggs, editors, Right of Nature & Mother Earth, Sowing Seeds of Resistance, Love and Change, November 29th, 2015
(50) https://www.movementrights.org/resources/RONME-SowingSeeds.pdf
(51) Mari Margil, ‘From Local to National: Recognizing Legal Rights for Nature — How Do We Get There?’ in Tom B.K. Goldtooth and Shannon Biggs, editors, Right of Nature & Mother Earth, Sowing Seeds of Resistance, Love and Change, November 29th, 2015
(52) Linda Sheehan, ‘Water in the Green Economy: “Legal Rights for Waterways” ‘, in Tom B.K. Goldtooth and Shannon Biggs, editors, Right of Nature & Mother Earth, Sowing Seeds of Resistance, Love and Change,, November 29th, 2015
(53) Justin Nobel, How a Small Town Is Standing Up to Fracking, 22 mei, 2017
(54) https://celdf.org/rights/rights-of-nature/rights-nature-timeline/
(55) Alexis Bunten, ‘What do the Rights of Nature have to do with Indigeneity?’
(56) https://celdf.org/rights/rights-of-nature/
(57) Cormac Cullinan, Wild Law, 2011, p. 190
(58) idem, p. 181
(59) Mari Margil, Press Release Colombia Constitutional Court Finds Atrato River Possesses Rights, May 4, 2017
(60) https://celdf.org/rights/rights-of-nature/
(61) European Parliament in Brussels – Envisioning a world that considers nature’s rights; April 6, 2017; Pablo Solón, The Rights of Mother Earth, 2017
(62) Tekst IUCN 2012 resolutie ‘Incorporation of the Rights of Nature as the organizational focal point in IUCN's decision making’, World Conservation Congress / Jeju, Republic of Korea, 6–15 September 2012
(63) European Parliament in Brussels – Envisioning a world that considers nature’s rights; April 6, 2017
(64) Thalif Deen, VN Conventie moet rechten van Moeder Aarde hard maken; 25 mei, 2011
(65) http://www.harmonywithnatureun.org/
(66) Pablo Solón, The Rights of Mother Earth, 2017
(67) Diane Covington-Carter, When Rivers Are Granted Legal Status as Persons, May 9 2017